Σκοτεινή Τριάδα» και εργασιακές συμπεριφορές

Η αισιοδοξία, η ακεραιότητα και η αυθεντικότητα μπορούν να προβλέψουν την ευεξία, την ευτυχία και τη χαρά των ανθρώπων. Από την άλλη πλευρά, ο ναρκισσισμός, ο Μακιαβελισμός και η ψυχοπάθεια, έχουν τη δυνατότητα να προβλέπουν την αρνητική ανθρώπινη συμπεριφορά. Οι Μακιαβελικοί έχουν την τάση να εκδικούνται τους άλλους και να λένε συχνότερα και ευκολότερα ψέματα σε συγγενείς, φίλους και συναδέλφους. Οι ναρκισσιστές, όταν βλέπουν να απειλείται το εγώ τους, γίνονται επιθετικοί και εκδικητικοί. Όσον αφορά στους ψυχοπαθητικούς, αυτοί μπορεί να σχετίζονται με διάφορες μορφές εγκληματικότητας, όπως είναι η σεξουαλική παρενόχληση και ο φόνος. Αυτά τα τρία συμπεριφοριστικά χαρακτηριστικά, συνδυαστικά μαζί, διαμορφώνουν αυτό που ονομάζεται «Σκοτεινή Τριάδα»

Συγκεκριμένα, οι απόψεις των Μακιαβελικών για την ευπιστία των άλλων και την αδυναμία τους να αντιλαμβάνονται τα δικαιώματά τους, τους οδηγεί σε συμπεριφορές χειραγώγησης και εκμετάλλευσης. Η παραφουσκωμένη εντύπωση που έχουν οι ναρκισσιστές για τον εαυτό τους, σε συνδυασμό με την ψευδαίσθηση για την ανωτερότητά τους, τους δημιουργεί την επιθυμία να αναρριχώνται από μόνοι τους και να εμφανίζουν συμπεριφορές που αποζητούν την προσοχή και το ενδιαφέρον των άλλων. Όσον αφορά σε κείνους που η ψυχοπάθεια είναι υψηλή, η απαξία για τους κοινωνικούς κανόνες και την ευνομία, τους οδηγεί σε αντικοινωνική συμπεριφορά. Και τα τρία παραπάνω χαρακτηριστικά, εμπεριέχουν σε ένα βαθμό τη μοχθηρία, η οποία άμεσα επηρεάζει τη διαπροσωπική συμπεριφορά.

Παρόλο που ο Μακιαβελικός, ο ναρκισσιστής και ο ψυχοπαθητικός διαφέρουν μεταξύ τους στον τρόπο και στη μορφή που εμφανίζεται η συμπεριφορά τους, η βασική τους στρατηγική είναι- είτε εμφανής είτε συγκαλυμμένη- η εκμετάλλευση του περίγυρού τους. Το κάθε ένα από τα τρία χαρακτηριστικά έχει τη δική του επίδραση στην εργασιακή συμπεριφορά, που είναι σημαντική και ως επί το πλείστον, συντριπτική.

Οι Μακιαβελικοί εμφανίζουν

αρνητική σχέση με την εργασιακή απόδοση. Η αρνητική τους στάση στις συναδελφικές σχέσεις, η εχθρότητα αντιμετώπισης των συναδέλφων τους και η απαισιόδοξη θέση για την ανθρώπινη φύση, υποσκάπτουν την οποιαδήποτε παρακίνηση έχουν, καθώς και την ανταμοιβή που τους δίνεται για την εργασία που προσφέρουν. Η πορεία τους προς την επιτυχία γίνεται μέσω πολιτικών ελιγμών και μηχανισμών, αντί να στοχεύουν στην καταξίωση και την αποδοχή. Η εκμετάλλευση των πολιτικών γνωριμιών, οι συνδικαλιστικές αλληλοεξυπηρετήσεις, τα πολιτικά ρουσφέτια, οι δεσμεύσεις, οι υποχρεώσεις και οι ανταλλαγές, είναι τα μέσα για την εργασιακή εξέλιξη και την ανέλιξή τους στην ιεραρχική βαθμίδα. Τα τυπικά και ουσιαστικά προσόντα, όπως και η ικανότητα, η παρακίνηση, η γνώση και η επίδοση, είναι αδιάφορες (έως και ενοχλητικές) έννοιες για τους Μακιαβελικούς. Δεν είναι έξυπνοι, γνώστες και ικανοί, αλλά πονηροί, μοχθηροί και μηχανορράφοι. Δεν εργάζονται, αλλά «μηχανεύονται» το μέλλον τους. Ως εκ τούτου, οι Μακιαβελικοί δεν μπορούν να είναι επιτυχημένοι σε εργασιακά περιβάλλοντα υψηλών απαιτήσεων. Τα καταφέρνουν καλά στις δημόσιες γραφειοκρατίες και στα πολιτικά ελεγχόμενα και αναξιοκρατικά στηριζόμενα οργανωσιακά συστήματα. Επίσης, οι Μακιαβελικοί δεν θεωρούν ότι περιορίζονται από τις αρχές και τους κανόνες που διέπουν έναν οργανισμό, οπότε με μεγαλύτερη ευκολία εμπλέκονται στην κακομεταχείριση και την εξαπάτηση των συναδέλφων τους.

Οι ναρκισσιστές χρησιμοποιούν την εργασία και τον εργασιακό χώρο για να «κατακτήσουν» τους πάντες, χωρίς -ως επί το πλείστον- να εμφανίζουν αρνητική εργασιακή συμπεριφορά. Ενδέχεται να αισθάνονται σχετικά δυσαρεστημένοι, όταν διαπιστώνουν ότι δεν λαμβάνουν την αναγνώριση που αναμένουν, αλλά το υψηλό επίπεδο αυτοεκτίμησης και αποδοχής που έχουν για τον εαυτό τους, τους κάνει να αισθάνονται σχετικά ικανοποιημένοι με τον εργασιακό τους χώρο, υπερεκτιμώντας την αποδοχή που πιστεύουν ότι οι άλλοι έχουν γι’ αυτούς. Μια μέτρια εργασιακή καθημερινότητα, μπορεί να λάβει εικονικές διαστάσεις και να θεωρηθεί από τον ναρκισσιστή ότι τον ικανοποιεί και δεν τον προβληματίζει. Γενικά, ένας οργανισμός ωφελείται από την ύπαρξή του. Από την άλλη πλευρά, έχοντας ισχυρή αίσθηση δικαιοδοσίας, αντίληψης του εγώ και πιστεύοντας ότι δεν πρέπει να τον αφορούν τα συνήθη όρια και οι κανόνες που υπάρχουν σε έναν οργανισμό, εμπλέκεται με σχετική ευκολία στην εξαπάτηση, μπορεί να είναι αγενής στον χώρο εργασίας, επιθετικός, ερειστικός και να ενδέχεται -σε ακραίες συνθήκες- να φτάσει μέχρι την εγκληματικότητα (είναι η λεγόμενη «εγκληματικότητα του λευκού κολάρου»).  

Όσον αφορά στους ψυχοπαθητικούς, αυτοί δεν έχουν καμία εκτίμηση για τα δικαιώματα των άλλων και εφόσον η εργασία τους εξαρτάται, αποτιμάται ή αξιολογείται από έναν άλλον, τότε του επιδεικνύουν απόρριψη, δεν αποδέχονται την άποψή του και προσπαθούν με οποιονδήποτε τρόπο να τον μειώσουν. Οι ψυχοπαθητικοί δεν είναι εργατικοί, είναι φυγόπονοι και απεχθάνονται τους χρονικούς περιορισμούς, μη αποδεχόμενοι τις ευθύνες για τις πράξεις τους. Συνήθως είναι αποτυχημένοι στις εργασιακές τους επιλογές και η ευθύνη για την αποτυχία τους πιστεύουν και το υποστηρίζουν ότι βαραίνει τους άλλους – το αφεντικό, τον προϊστάμενο, τους συναδέλφους τους, την οικογένειά τους, τους γονείς τους. Πάνω απ’ όλα όμως, την ευθύνη για τα λάθη και τις αποτυχίες τους, είναι πεπεισμένοι ότι την έχει το ασαφές «σύστημα», η γενικόλογη «κοινωνία» και η μεταφυσική «κακιά στιγμή ή κακοτυχία που τους κυνηγάει». Οι ψυχοπαθητικοί δεν είναι αποτελεσματικοί και αποδοτικοί στην εργασία τους, αλλά έχουν μία αρνητική ή επιθετική εργασιακή συμπεριφορά και είναι κατά κανόνα, αντικοινωνικοί και εριστικοί προς τους συναδέλφους τους στον εργασιακό χώρο.

Υποστηρίχθηκε ότι ο Μακιαβελικός εμφανίζει αρνητική εργασιακή απόδοση και εμπλέκεται σε αντιπαραγωγικές εργασιακές συμπεριφορές, αναπτύσσοντας επιθετικές, συμφεροντολογικές και δόλιες διαπροσωπικές σχέσεις. Αυτός που έχει ψυχοπαθητικά στοιχεία στη συμπεριφορά του, δεν είναι αποδοτικός και αποτελεσματικός και η εργασιακή και διαπροσωπική του συμπεριφορά είναι εριστική, επιθετική και αντικοινωνική. Από την άλλη πλευρά, ο ναρκισσιστής μπορεί να είναι αποτελεσματικός εργαζόμενος, στοχεύοντας στην επιτυχία, για τη δική του καταξίωση και αποδοχή. Αυτό σημαίνει ότι αν διαπιστώσει ότι δεν επιβραβεύεται και δεν αναγνωρίζεται η αξία του, γίνεται εύκολα αρνητικός, έως και εκδικητικός. Όμως εξαιτίας της υπέρμετρης αυτοπεποίθησης που έχει, φτιάχνει με το μυαλό του μία εικόνα του εργασιακού του χώρου, που τον εξυπηρετεί και δεν προκαλεί το εγώ του. Ο συνδυασμός των τριών στοιχείων διαμορφώνουν τη «Σκοτεινή Τριάδα»· υπεύθυνη για μία συνολικά αρνητική εργασιακή συμπεριφορά και μοχθηρότητα στον χώρο εργασίας.

Μπορούν να μετριαστούν τα αρνητικά αποτελέσματα χωρίς να αλλάξει η «Σκοτεινή Τριάδα»; Δίχως να επιδιωχθεί η μεταβολή του Μακιαβελικού ή του ναρκισσιστή, πολύ δε περισσότερο του ψυχοπαθητικού (τα συμπεριφοριστικά χαρακτηριστικά αλλάζουν με μεγάλη δυσκολία, ειδικά όταν αναφερόμαστε σε ενήλικα άτομα που έχουν εμπειρίες στη ζωή και στην εργασία); Με άλλα λόγια, ποιοι παράγοντες μετριάζουν τα αρνητικά αποτελέσματα;

Ο πρώτος που μπορεί να το κάνει, είναι η εξουσία. Ο Μακιαβελικός -ένας άνθρωπος που αποζητάει την εξουσία- εφόσον την καταλάβει, η απόδοση και συμπεριφορά του δεν θα είναι, ως επί το πλείστον, αρνητικές. Έχει κατακτήσει αυτό που επιδιώκει, οπότε τα Μακιαβελικά του στοιχεία μπορούν να έχουν θετικό πρόσημο. Αυτό δεν συμβαίνει με εκείνους που κυνηγάνε την εξουσία και παλεύουν να την κατακτήσουν στη διοικητική ιεραρχία. Σε αυτούς, ο Μακιαβελισμός είναι καταστροφικός για εκείνους που βρίσκονται στην πορεία τους και θεωρούν ότι αποτελούν εμπόδιο ή δυσκολεύουν την επίτευξη των στόχων τους. Η κατάληψη μιας ιεραρχικά υψηλής θέσης σε έναν οργανισμό, πολύ δε περισσότερο εάν αυτός είναι στη Δημόσια Διοίκηση από άτομα με Μακιαβελικά στοιχεία, χωρίς τις αντίστοιχες ικανότητες, δυνατότητες, συμπεριφορές και γνώσεις, οδηγεί τον οργανισμό σε τραγικά αποτελέσματα. Αυτό όμως δεν ενδιαφέρει τους Μακιαβελικούς, καθώς γι’ αυτούς η ρήση του Στωικού φιλοσόφου Επίκτητου δεν τους αγγίζει («Αν αναλάβεις κάποια θέση που ξεπερνά τις δυνάμεις σου, αφενός θα ρεζιλευτείς αφετέρου θα παραλείψεις να κάνεις αυτό που μπορείς»).

Η εξουσία, από την άλλη πλευρά, λειτουργεί ως αναβολικό για τους ναρκισσιστές. Η εδραίωσή τους σε μια θέση εξουσίας, ενεργεί ως επιβεβαίωση των ικανοτήτων τους και ισχυροποίηση της εγωπάθειάς τους. Η αλαζονεία τους αυξάνεται, με αποτέλεσμα να μη δίνουν σημασία σε κανέναν και να μην υπολογίζουν τους άλλους. Όπως είχε πει ο Ζήνων ο Κιτιεύς, μεγαλύτερη απρέπεια από την αλαζονεία δεν υπάρχει. Ο ναρκισσιστής έχοντας την εξουσία, εμφανίζει απρέπεια. Στην περίπτωσή του ισχύει το ρητό: «Η εξουσία διαφθείρει, η απόλυτη εξουσία, διαφθείρει απόλυτα».

Ο δεύτερος παράγοντας είναι η ομαδική εργασία, ο καταμερισμός εργασίας και το μοίρασμα αρμοδιοτήτων στην ομάδα. Ο Μακιαβελικός μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον, θα προσπαθήσει να επιτύχει τους προσωπικούς του στόχους, αδιαφορώντας αν η στάση αυτή έχει αρνητικά αποτελέσματα για τη συνοχή της ομάδας. Ο ναρκισσιστής, ο ατομικιστής, δεν έχει την ευχέρεια να προσαρμόζεται στο ομαδικό πνεύμα και να εντάσσει τις προσωπικές του φιλοδοξίες στην ομαδική λειτουργία και την προσπάθεια για συλλογική αποτελεσματικότητα. Κοιτάζει τον εαυτό του και το πως αυτός φαίνεται και όχι ποιος είναι και τι αξίζει.

Όπως είχε αναφέρει ο Παναγιώτης Κονδύλης, ο σύγχρονος άνθρωπος ενδιαφέρεται λιγότερο για το τι είναι από το τι πιστεύουν οι άλλοι γι’ αυτόν. Στοιχεία ναρκισσισμού εμφανίζονται σε πολλά άτομα, ως απόρροια των τεχνητών καταναλωτικών προτύπων και των τηλεοπτικών χαρακτήρων που «πλασάρονται» ως πρότυπα επιτυχίας και δημοφιλίας. Ενώ η εργασιακή απόδοση του ναρκισσιστή παραμένει χαμηλή μέσα στην ομάδα, η αρνητική του συμπεριφορά μπορεί να μετριαστεί, εφόσον ο ίδιος διαπιστώσει ότι μέσα από τη συλλογική εργασία, επιτυγχάνει τόσο τους εργασιακούς του στόχους, απολαμβάνοντας αναγνώριση, την οποία διακαώς επιθυμεί.

Τέλος, αναφορικά με τα ψυχοπαθητικά άτομα, η αρνητική εργασιακή συμπεριφορά μπορεί να ελεγχθεί καθώς τα αντικοινωνικά τους στοιχεία θα έχουν αφομοιωθεί από το συλλογικό πνεύμα και την ομαδικότητα των υπολοίπων. Σε ένα βαθμό, ακόμα και όταν βρίσκονται σε θέση εξουσίας, αυτή μπορεί να έχει θετική επίπτωση στα επιβλαβή και εχθρικά χαρακτηριστικά τους. Όμως η εξουσία δεν έχει πάντοτε θετική επίδραση στους ψυχοπαθητικούς. Μέσα από την αντικοινωνικότητα, την εχθρότητα και τη μοχθηρότητα που έχουν, με την εξουσία αυτές οι συμπεριφορές μπορεί να γίνουν εντονότερες και περισσότερο ζημιογόνες για τους άλλους. Γενικά, τα ψυχοπαθητικά άτομα είναι δυσκολότερα διαχειρίσιμα από τα Μακιαβελικά και τους ναρκισσιστές και η ροπή τους προς την ψυχοπάθεια τούς καθιστά περισσότερο επικίνδυνους από τους άλλους.

Συμπερασματικά, η «Σκοτεινή Τριάδα», ένα σύμπλεγμα τριών χαρακτηριστικών προσωπικότητας (Μακιαβελική διανοητική ικανότητα, ναρκισσισμός και ψυχοπαθητικά στοιχεία) επηρεάζει στο σύνολό της αρνητικά την εργασιακή συμπεριφορά, την εργασιακή απόδοση και τις διαπροσωπικές και ιεραρχικές σχέσεις στον εργασιακό χώρο. Το καθένα από τα τρία χαρακτηριστικά έχει τη δική του επίδραση, όπως και οι παράγοντες που μπορούν να μετριάσουν τα αρνητικά αποτελέσματα, επενεργούν με διαφορετικό τρόπο στα παραπάνω τρία χαρακτηριστικά. Η «Σκοτεινή Τριάδα» είναι στο σύνολό της μια προβληματική και καταχθόνια κατάσταση για την ανθρώπινη συμπεριφορά, η οποία γίνεται περισσότερο επικίνδυνη, όταν αυτή συμπληρώνεται με ένα τέταρτο στοιχείο: τον υφέρποντα σαδισμό.

Γιάννης Μάρκοβιτς

πηγη